Σκοπός του παρόντος άρθρου, είναι η διευκρίνηση κάποιων βασικών όρων από το πεδίο της ψυχοπαθολογίας, οι οποίοι συχνά συγχέονται στον καθημερινό δημόσιο λόγο. Αφορμή κατέστει η περίπτωση «Ορέστης», όπου επανηλειμμένα βλέπαμε τους εν λόγω όρους να χρησιμοποιούνται αυθαίρετα και καταχρηστικά.

ΨΥΧΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ

«Η ψυχική διαταραχή είναι μία ψυχολογική δυσλειτουργία που σχετίζεται με την έκδηλη ενόχληση, την αδυναμία λειτουργίας του ατόμου και μία αντίδραση που δεν είναι τυπική ή πολιτισμικά αναμενόμενη. Η ψυχολογική δυσλειτουργία αφορά σε μία κατάρρευση της γνωστικής, συναισθηματικής και συμπεριφορικής λειτουργίας ενός ατόμου. Οι περισσότερες ψυχικές διαταραχές είναι απλά ακραίες εκφράσεις κάποιων φυσιολογικών συναισθημάτων, συμπεριφορών και γνωστικών λειτουργιών.» (σελ. 2-5, «Ψυχολογία και Παθολογική Συμπεριφορά: Μια Σύνθετη Βιοψυχοκοινωική Προσέγγιση», Barlow & Durand)

Το  DSM-5^R (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, σελ. 4) ορίζει την ψυχική διαταραχή ως: «ένα σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από κλινικά σημαντική διαταραχή της γνωστικής λειτουργίας του ατόμου, της ρύθμισης των συναισθημάτων, ή της συμπεριφοράς που αντικατοπτρίζει δυσλειτουργία στις ψυχολογικές, βιολογικές ή αναπτυξιακές διαδικασίες που διέπουν την ψυχική λειτουργικότητα. Οι ψυχικές διαταραχές συνήθως συνδέονται με σημαντική ενόχληση ή ανικανότητα στις κοινωνικές, επαγγελματικές ή άλλες σημαντικές δραστηριότητες. Μια αναμενόμενη και πολιτισμικά εγκεκριμένη αντίδραση σε έναν κοινό στρεσογόνο παράγοντα ή απώλεια, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, δεν είναι ψυχική διαταραχή. Η κοινωνικά αποκλίνουα συμπεριφορά (π.χ., πολιτική, θρησκευτική ή σεξουαλική) και οι συγκρούσεις κατά κύριο λόγο μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας δεν είναι ψυχικές διαταραχές, εκτός και αν η απόκλιση ή η σύγκρουση προέρχεται από μια δυσλειτουργία του ατόμου, όπως περιγράφεται παραπάνω».

Βαθμός σοβαρότητας της ψυχικής διαταραχής:

1. Φύση συμπτωμάτων (π.χ., αυτοκτονικότητα, επιθετικότητα) .
2. Βαρύτητα συμπτωμάτων – ήπια, μέτρια, βαριά.
3. Δυσφορία του ασθενούς (ψυχικός πόνος) λόγω των συμπτωμάτων.
4. Βαθμός λειτουργικότητας – καλή, μέτρια, κακή.

Παράδειγμα:

Φάσμα Σχιζοφρένειας και Άλλες Ψυχωτικές Διαταραχές

Σχιζοφρένεια

1. Χαρακτηριστικά συμπτώματα – τουλάχιστον δύο από τα ακόλουθα, το καθένα από τα οποία είναι παρόν για σημαντικό τμήμα του χρόνου κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ενός μηνός. Τουλάχιστον ένα από αυτά θα πρέπει να είναι (1) , (2) ή (3) :

1. 1. Παραληρητικές ιδέες (βλ. πιο κάτω)
   2. Ψευδαισθήσεις
   3. Αποδιοργανωμενος λόγος (π.χ. συχνός εκτροχιασμός ή ασυναρτησία)
   4. Έντονα αποδιοργανωμένη ή κατατονική συμπεριφορά
   5. Αρνητικά συμπτώματα, π.χ. συναισθηματική επιπέδωση, αλογία ή αβουλησία
2. Κοινωνική/ Επαγγελματική δυσλειτουργία – για σημαντικό τμήμα του χρόνου από την στιγμή της έναρξης της διαταραχής, μία ή περισσότερες μείζονες περιοχές της λειτουργικότητας, όπως η εργασία, οι διαπροσωπικές σχέσεις, ή η αυτομέριμνα είναι καταφανώς κατώτερες από το επίπεδο που είχε επιτευχθει πριν την έναρξη.
3. Διάρκεια – συνεχή σημεία της διαταραχής επιμένουν για τουλάχιστον 6 μήνες. Αυτή η περίοδος των 6 μηνών θα πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον 1 μήνα συμπτωμάτων (βλ. Κριτήριο Α) .

Παραληρητικές ιδέες

1. Ερωτομανιακός τύπος – πεποίθηση ότι κάποιο άτομο είναι ερωτευμένο με τον ασθενή.
2. Μεγαλειώδης τύπος – πεποίθηση ότι ο ασθενής έχει κάποιο μεγάλο (αλλά μη αναγνωρισμένο) ταλέντο ή διορατικότητα ή έχει προβεί σε μια σημαντική ανακάλυψη.
3. Ζηλοτυπικός τύπος – πεποίθηση ότι ο ασθενής απατάται από τον ερωτικό σύντροφο.
4. Διωκτυκός τύπος – πεποίθηση του ασθενή ότι έχουν συνωμοτήσει εναντίον του, τον εξαπάτησαν, τον κατασκοπεύουν, τον παρακολουθούν, τον έχουν ή προσπαθούν να τον δηλητηριάσουν ή ναρκώσουν, τον έχουν διασύρει κακόβουλα, τον παρενόχλησαν σεξουαλικά, ή τον έχουν παρεμποδίσει στην επιδίωξη μακροπρόθεσμων στόχων.
5. Σωματικός τύπος – πεποίθηση ότι κάτι παράξενο συμβαίνει με τις σωματικές λειτουργίες ή αισθήσεις.
6. Μικτός τύπος.
7. Με αλλόκοτο περιεχόμενο – αβάσιμες, ακατανοητές, μη προερχόμενες από τις συνήθεις εμπειρίες της ζωής πεποιθήσεις.
8. Άλλο.

Πέραν της πιο πάνω διαταραχής (φάσμα σχιζοφρένειας και άλλες ψυχωτικές διαταραχές) , ψυχικές διαταραχές αποτελούν επίσης οι αγχώδεις διαταραχές, οι ιδεο-ψυχαναγκαστικές διαταραχές, οι καταθλιπτικές διαταραχές, οι διαταραχές προσωπικότητας (βλ. πιο κάτω) κλπ. Το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, διότι όπως θα δούμε πιο κάτω, η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής κατά τη διάρκεια της διάπραξης εγκλήματος, απαλλάσει τον δράστη από την εύθυνη του. Εντούτοις, δεν είναι όλες οι ψυχικές διαταραχές οι ίδιες, ούτε η ύπαρξη οποιασδήποτε ψυχικής διαταραχής κατά τη διάρκεια της διάπραξης εγκλήματος, συνεπάγεται το ακαταλόγιστο – μη δυνατότητα καταλογισμού ευθυνών στον δράστη, λόγω μη επίγνωσης των πράξεών του, ως αποτέλεσμα ψυχικής διαταραχής. Μία αγχώδης διαταραχής για παράδειγμα, δεν μπόρει να θεωρηθεί αιτία για έλλειψη επίγνωσης των πράξεων κάποιου.

ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑ

Ο όρος ψυχασθένεια δεν είναι συνώνυμη με τους όρους ψυχική ασθένεια και ψυχική διαταραχή, ούτε συναντιέται στα αναγνωρισμένα διαγνωστικά εγχειρίδια ψυχοπαθολογίας (βλ. DSM, ICD) . Ο όρος ψυχασθένεια αναφέρεται σε δύο συγκεκριμένους «συγγενείς» τύπους ψυχικής διαταραχής, οι οποίοι στα επίσημα ψυχοδιαγνωστικά εγχειρίδια συναντιόνται με τους όρους αγχώδεις και ιδεο-ψυχαναγκαστικές διαταραχές. Τα βασικά συμπτώματα της ψυχασθένειας είναι: ανησυχία, ένταση, άγχος, εμμονές, ψυχαναγκασμοί, χαμηλή αυτοπεποίθηση (σελ. 72, Barlow & Durand) , αμφιβολία, φόβος, ενοχικότητα, στερεότυπη και άκαμπτη συμπεριφορά, φτωχή συγκέντρωση, υπερδιέγερση, τελειοθηρία, σχολαστικότητα (σελ. 308, «Ψυχοδιαγνωστκές Μεθόδοι», Ρόμπερτ Μέλλον) ,  αναποφασιστικότητα (σελ. 222, «Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία», Heiden & Hersen) . Όπως θα δούμε πιο κάτω, η ψυχασθένεια δεν είναι συνώνυμη ούτε με την ψυχοπάθεια.

ΨΥΧΟΠΑΘΕΙΑ

Ο όρος Ψυχοπάθεια, είναι παλαιότερος ψυχιατρικός όρος, ο οποίος σήμερα έχει αντικατασταθεί από τους γενικούς όρους Αντικοινωνική και Σχιζοειδής Διαταραχή Προσωπικότητας. Η ψυχοπαθητική προσωπικότητα χαρακτηρίζεται από: συγκρούσεις με την εξουσία, εχθρότητα, παρορμητικότητα, ανευθυνότητα (σελ. 308-313, Μέλλον) , έλλειψη ικανότητας διαμόρφωσης σταθερών, τρυφερών σχέσεων (σελ. 72, Durand & Barlow) , αντικοινωνική συμπεριφορά, περιφρόνηση των κοινωνικών κανόνων και ηθών, επιφανειακή αντιμετώπιση εμπειριών και έκφρασης συναισθημάτων (σελ. 222, Heiden & Hersen) .

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ

Οι Διαταραχές Προσωπικότητας ορίζονται (DSM-5^R, σελ. 321) ως:

1. Διαρκές πρότυπο εσωτερικής εμπειρίας και συμπεριφοράς το οποιο παρεκκλίνει σαφώς από τις προσδοκίες του πολιτισμικού πλαισίου του ατόμου. Αυτό το πρότυπο εκδηλώνεται σε τουλάχιστον 2 από τις ακόλουθες περιοχές:
   1.  Γνωσιακή λειτουργία (τρόποι αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού, άλλων ατόμων και γεγονότων) .
   2.  Συναισθηματικότητα (έκταση, ένταση, αστάθεια και προσφορότητα της συγκινησιακής απάντησης) .
   3.  Διαπροσωπική λειτουργικότητα.
   4.  Έλεγχος των παρορμήσεων.
2. Το διαρκές πρότυπο είναι δύσκαμπτο και διάχυτο σε ευρύ φάσμα προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων.
3. Το πρότυπο είναι σταθερό και μακράς διαρκείας, ενώ η έναρξή του μπορεί να ανιχνευθεί τουλάχιστον στην εφηβεία ή τη νεαρή ενήλικη ζωή.
4. Το διαρκές πρότυπο δεν εξηγείται καλύτερα ως εκδήλωση ή συνέπεια άλλης ψυχικής διαταραχής.
5. Το διαρκές πρότυπο δεν οφείλεται σε άμεσες φυσιολογικές δράσεις (π.χ., ουσία κατάχρησης, φάρμακα) ή άλλης σωματικής κατάστασης (π.χ., τραύμα κεφαλής) .

Οι Διαταραχές Προσωπικότητας χωρίζονται σε τρεις ομάδες:

1. Ομάδα Α’ – παρανοείδης, σχιζοειδής και σχιζότυπη.
2. Ομάδα Β’ – αντικοινωνική, οριακή, ιστριονική, ναρκισσιστική.
3. Ομάδα Γ’ – αποφευκτική, εξαρτητική, ιδεο-ψυχαναγκαστική.

Η Αντικοινωνική Διαταραχή Προσωπικότητας (ΑΔΠ) ορίζεται (DSM-5^R, σελ. 324) ως:

1. Διάχυτο πρότυπο περιφρόνησης και παραβίασης των δικαιωμάτων των άλλων από την ηλικία των 15 ετών, όπως φαίνεται από τουλάχιστον 3 από τα ακόλουθα:
   1. Μη συμμόρφωση με κοινωνικές σταθερές που αφορούν την σύννομη συμπεριφορά, όπως φαίνεται από επανηλειμμένα διενεργούμενες πράξεις, οι οποίες αποτελούν λόγο σύλληψης.
   2. Δολιότητα, όπως φαίνεται από επανηλειμμένα ψέματα, χρήση ψευδωνύμων, ή εξαπάτηση των άλλων για προσωπικό κέρδος ή ευχαρίστηση.
   3. Παρορμητικότητα και αποτυχία προγραμματισμού για το μέλλον.
   4. Ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, όπως φαίνεται από επανηλειμμένους διαπληκτισμούς ή βιαιοπραγίες.
   5. Απερίσκεπτη αδιαφορία για την ασφάλεια του εαυτού ή των άλλων.
   6. Σταθερή ανευθυνότητα – αποτυχία διατήρησης σταθερης εργασιακής συμπεριφοράς ή ανταπόκρισης σε οικονομικές υποχρεώσεις.
   7. Ελλειψη μεταμέλειας – αδιαφορία ή εκλογίκευση του γεγονότος ότι το άτομο έχει βλάψει, κακομεταχειριστεί ή κλέψει άλλους.
2. Τουλάχιστον 18 ετών.
3. Προϋπάρχουσα Διαταραχή της Διαγωγής με έναρξη πριν την ηλικία των 15 ετών.
4. Η αντικοινωνική συμπεριφορά δεν εμφανίζεται αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της πορείας Σχιζοφρένειας ή Διπολικής Διαραραχής (βλ. διαγνωστικά κριτήρια πιο πάνω) .

Σχιζοειδής Διαταραχή

1. Διάχυτο πρότυπο απόσπασης από κοινωνικές σχέσεις και περιορισμένο εύρος έκφρασης συγκινήσεων σε διαπροσωπικές σχέσεις, με έναρξη στην πρώιμη ενήλικη ζωή και παρουσία σε ποικιλία πλαισίων, όπως φαίνεται από τουλάχιστον 4 (ή περισσοτερα) από τα ακόλουθα:
   1. Δεν επιθυμεί ούτε ευχαριστείται από τις στενές σχέσεις, συμπεριλαμβανομένου του να είναι μέρος μιας οικογένειας.
   2. Σχεδόν πάντα επιλέγει μοναχικές δραστηριότητες.
   3. Δεν δείχνει παρά μικρό ή κανένα ενδιαφέρον να έχει σεξουαλικές εμπειρίες με άλλο άτομο.
   4. Δεν παίρνει ευχαρίστηση παρά σε λίγες, ή καμία, δραστηριότητες.
   5. Στερείται έμπιστων προσώπων ή στενών φίλων, πέρα από συγγενείς πρώτου βαθμού.
   6. Φαίνεται να αδιαφορεί για τον έπαινο ή την κριτική των άλλων.
   7. Δείχνει συγκινησιακή ψυχρότητα, απόσπαση, ή επιπεδωμένη συναισθηματικότητα.
2. Δεν εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της πορείας Σχιζοφρένειας, Διπολικής Διαταραχής ή Καταθλιπτικής Διαταραχής με Ψυχωτικά Στοιχεία, Άλλης Ψυχωτικής Διαταραχής, ή Διαταραχής Αυτιστικού Φάσματος και δεν οφείλεται στις άμεσες φυσιολογικές δράσεις σωματικής κατάστασης.

ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

Όπως είδαμε, οι διαταραχές προσωπικότητας εμπίπτουν μέσα στο πεδίο των ψυχικών διαταραχών, με μόνη διαφορά όμως, ότι οι πρώτες αποτελούν διάχυτο και διαρκές πρότυπο, χωρίς ιδιαίτερες διακυμάνσεις ως προς την πορεία τους (έξαρση και ύφεση) και, χωρίς δυνατότητα αποθεράπευσής τους.

Άτομα με (αντικοινωνική ή/ και σχιζοειδή) διαταραχή προσωπικότητας, μπορεί να παρουσιάζουν εγκληματική ή όχι συμπεριφορά, ενώ όσοι εξ αυτών παρουσιάζουν εγκληματική συμπεριφορά, διακρίνονται σε οργανωμένους και μη οργανωμένους τύπους:

Υπάρχουν και οι μικτοί τύποι, όπου ένα έγκλημα μπορεί να ξεκινήσει ως οργανωμένο, αλλά στην πορεία να αποδιοργανωθεί η συμπεριφορά του δράστη, λόγω απρόβλεπτων παραγόντων. Όπως επίσης, μπορει ένα έγκλημα να διαπραχθεί ανοργάνωτα, αλλά στην πορεία ο δράστης να προσπαθήσει να σκηνοθετήσει την σκηνή του εγκλήματος, ούτως ώστε να στρέψει την προσοχή αλλού.

Χαρακτηριστικά ατόμων με εγκληματική συμπεριφορά:

1. Έλλειψη μεταμέλειας.
2. Έλλειψη ελέγχου συμπεριφοράς (παρορμητικότητα – κροταφιαίος λοβός) .
3. Έλλειψη αντίληψης επιπτώσεων (μετωπιαίος λοβός) .
4. Έλλειψη αισθήματος φόβου (αμυγδαλή) .
5. Έλλειψη αισθήματος συμπόνοιας.
6. Σκληρότητα.
7. Αίσθημα μεγαλείου.
8. Εγωκεντρικότητα.
9. Ασταθής αυτοεικόνα.
10. Έλλειψη αισθήματος ευθύνης.
11. Επιφανειακό συναίσθημα.
12. Έλλειψη μακροπρόθεσμων στόχων.
13. Δολιότητα.
14. Ασυδοσία.
15. Βιαιότητα.
16. Επιθετικότητα.
17. Εγκληματικότητα.
18. Χειριστικότητα (Μακιαβελισμός) .
19. Επικίνδυνη συμπεριφορά.
20. Μοναχικότητα.
21. Συναισθηματική ψυχρότητα.
22. Κακές ή ελλειπείς διαπροσωπικές σχέσεις.
23. Εξαρτήσεις.

ΠΡΑΓΜΑΤΟΓΝΩΜΟΣΥΝΗ

Η πραγματογνωμοσύνη έχει ως στόχο να διαπιστώσει την ύπαρξη ή μη ψυχικής διαταραχής στον δράστη κατά τη διάρκεια της διάπραξης του εγκλήματος. Σε περίπτωση που υπήρχε ψυχική διαταραχή, η φύση της οποίας καθιστούσε το άτομο μη υπόλογο στις πράξεις του, τότε κρίνεται ότι το άτομο έχει το ακαταλόγιστο, δηλαδή δεν μπορεί να του καταλογιστεί ευθύνη για την εγκληματική πράξη που διέπραξε και ορίζεται η νοσηλεία του σε ψυχιατρική κλινική. Αν το άτομο είχε επίγνωση των πράξεών του την ώρα της δράσης του, τότε δύναται να του καταλογιστεί ευθύνη γι’ αυτές, από ψυχοπαθολογικής απόψεως.

Οι διαταραχές προσωπικότητας, αν και εμπίπτουν μέσα στο πεδίο των ψυχικών διαταραχών, εντούτοις δεν θεωρούνται καταστάσεις όπου το άτομο δεν έχει επίγνωση των πράξεών του. Σε αντίθεση με τις διαταραχές προσωπικότητας, οι ψυχικές διαταραχές τύπου σχιζοφρένεια, αποτελούν καταστάσεις όπου το άτομο έχει το ακαταλόγιστο. Να σημειωθεί, ότι το 80% των περιπτώσεων εγκλημάτων κατά προσώπων, οι δράστες πληρούν τα κριτήρια για αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας. (Гайдаров§ Хаджигеоргиева) . Με άλλα λόγια, η πλειοψηφία των εγκληματιών κατά προσώπων είναι άτομα με ψυχοπαθητικη προσωπικότητα, όπως ορίζεται πιο πάνω. Τέτοια άτομα έχουν επίγνωση των πράξεών τους.

Η διαδικασία της πραγματογνωμοσύνης είναι μία πολύπλοκη και πολλές φορές χρονοβόρα διαδικασία, τα συμπεράσματα της οποίας θα βασιστούν πάνω σε διάφορες πληροφορίες, μερικες εκ των οποίων είναι:

1. Το έγκλημα ήταν προμελετημένο ή όχι.
2. Η διάπραξη του εγκλήματος έγινε εν ψυχρώ ή εν βρασμώ ψυχής.
3. Ο τύπος του εγκλήματος ήταν οργανωμενος ή όχι.
4. Ποια ήταν τα αίτια και κίνητρα του εγκλήματος.
5. Ποια ήταν η σχέση του δράστη με το θύμα.
6. Με ποιο τρόπο διαπράχθηκε το έγκλημα.
7. Διάφορα άλλα στοιχεία από τον τόπο του εγκλήματος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. „Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών – DSM-5^R”, Ιατρικές Εκδ. „Λίτσας”,Αθήνα, 2015.
2. Μέλλον Ρόμπερτ, «Ψυχοδιαγνωστικές Μεθόδοι», Εκδ. «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ», Αθήνα, 1999.
3. Barlow & Durand, «Ψυχολογία και Παθολογική Συμπεριφορά: Μια Σύνθετη Βιοψυχοκοινωική Προσέγγιση», Εκδ. «ΕΛΛΗΝ», Αθήνα 2000.
4. Heiden & Hersen, «Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία», Εκδ. «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ», Αθήνα, 1999.
5. Гайдаров Калин, Хаджигеоргиева Анна, „Обяснителни Модели на Криминалното Поведение”, στο „Национален Конгрес по Психология”, Сборник Научни Доклади, Изд. СОФИ-Р, София, 28-30 Октомври, 2005.
6. Неделчо Стойчев, „Психологично профилиране на извършители на убийство”, Изд. „Парадигма”, София, 2005 г..
7. Неделчо Стойчев, Насилието – Психологически анализ от местопрестъплението”, Изд. „Труд”, София 2016 г..
8. Ончев Георги, „Личностова абнормност в клиничната практика”, Изд. „КОНТЕКСТ”, София 2001 г..